گفت‌و‌گو | آسیب‌های فضای مجازی بر پیکره خانواده

اشاره: بررسی مسئله فرهنگ، یکی از چالش‌های بزرگ عصر ماست. فرهنگ در گستره حقیقت خویش تا چه اندازه رشد یا افول داشته است؟ با توجه به اوضاع اجتماعی امروز ما، فضای مجازی سبب تنهاتر شدن انسان‌ها گشته است و آنچه امروز در کوچه و خیابان می‌بینیم، تنهایی پنهان در میان توده جمعیتی است.

از این رو سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا حجت الاسلام محمد معرفت رفته تا با او درباره نقش فضای مجازی در تغییر فرهنگ مردم ایران صحبت شود. حجت الاسلام معرفت دکترای شیعه شناسی دارد، استاد حوزه علمیه و در مرکز مشاوره و پاسخگویی حرم مطهر پیگیر مشکلات خانواده‌ها است.

رسا ـ چند سالی است که فضای مجازی در کشور ما گسترش بی وقفه پیدا کرده است، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی تا چه اندازه در رفتار و فرهنگ مردم ما تأثیر گذار بوده است؟

اینترنت در دنیای کنونی هویت انسان‌ها را در ابعاد مختلف فکری و اخلاقی تحت تأثیر قرار داده است. برخی از مهمترین آثار فضای مجازی بر فرهنگ مردم ایران عبارتند از:

تغییر سبک زندگی و الگوهای رفتاری

برخی از شبکه‌های اجتماعی با هدف نفوذ میان نوجوانان و جوانان برای هدایت آنان به طرف مسیرهای مشخص ساخته می‌شوند که الگوهای رفتاری متفاوت با فرهنگ‌های رسمی کشور را به وجود می‌آورند.

استفاده از فضای مجازی، ذائقه مردم را تغییر داده و منجر به تغییر سبک زندگی، میل به تجمل گرایی و ترویج چشم و هم‌چشمی‌های ناصحیح شده که این موضوع در کاهش ازدواج و افزایش سن ازدواج در جامعه تأثیر داشته است.

انزوا طلبی و فرد گرایی

استفاده خارجِ عرف از اینترنت سبب ایجاد وابستگی روانی و فکری می‌شود به گونه‌ای که برخی از کاربران به یک فضای غیرواقعی پناه می‌برند و در آن روزگار می‌گذرانند.

امروزه در زندگی اجتماعی، فضای مجازی جای دوستان و نزدیکان را گرفته و در حقیقت جایگزین روابط دوستانه و فامیلی شده است. محیط جذاب و به ظاهر صمیمانه سایت‌های اینترنتی سبب می‌شود کاربران بدون آن‌که گذر زمان را حس کنند، در آن‌ها فعالیت داشته باشند و برنامه‌های سایت را لذت بخش‌تر از ارتباط با والدین خویش بدانند و در نتیجه، ارتباطات، رفتار و زندگی اجتماعی آن‌ها با اختلال روبه رو می‌شود.

جوان ایرانی، امروز به سبب حضور خود در فضای مجازی، رغبتی برای پذیرش مسؤولیت‌های اجتماعی ندارد و با تصوری سطحی از مسائل مختلف، تمام تلاش خود را برای تغییر با فریادهای تلگرامی و اینستاگرامی خود بروز می‌دهد؛ درحالی‌که خبری از حرکت‌های مؤثر در فضای اجتماعی نیست. این را به راحتی می‌توان در فضای فعالیت‌های دانش آموزی و دانشجویی یافت، آنچنان‌که بسیاری از افراد تحت تأثیر فضای مجازی، نهایت اثرگذاری خود را به بحث‌های بی‌نتیجه در شبکه‌های اجتماعی متوقف کرده‌اند.

شکاف میان نسل‌ها

حضور تکنولوژی‌های جدید در خانه‌های ایرانی موجب شده تا زمان‌های حداقلی حضور پدرها و مادرها نیز بدون گفت‌وگو با فرزندان سپری شود. این خلأ ارتباطی میان دو نسل، باعث بروز فاصله‌ای شده که به خاطر وجود عوامل متعدد، روز به روز بیشتر می‌شود. قداست و اثرگذاری سفره نیز با حضور تلوزیون و مشاهده همزمان فیلم یا اخبار از بین رفته است.

ترویج خودشیفتگی و نیاز به دیده شدن

کودکان و جوانان از لحاظ سنی پر از هیجان و نشاط هستند و علاقه زیادی به دیده شدن و سرگرمی دارند. در سال‌های اخیر تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی با عنوان سرگرمی برای نوجوانان تعریف می‌شوند که در شکل‌های مختلف مانند هشتگ زدن درباره مسائل مختلف به دنیای آنان نفوذ پیدا کرده‌اند. آن‌ها برای جلب توجه بیشتر، با عضویت در گروه‌های مختلف، وارد این‌گونه چالش‌ها می‌شوند. وجود عقده‌های روحی و عاطفی، از مهمترین عوامل چنین ناهنجاری‌هایی است.

به اشتراک گذاشتن حریم‌های خصوصی

حریم‌های شخصی بسیار مهمند. در زندگی هر انسانی بخش‌هایی وجود دارد که فقط برای خودش است. دلیلی ندارد دیگران را وارد این حریم‌ها کند. این حریم شخصی برای افراد مختلف متفاوت است، ممکن است فردی ایمیل‌ها و تلفن‌هایش در حریم شخصی‌اش باشد و ممکن است برای فرد دیگر مثلاً ایمیل‌هایش در حریم شخصی‌اش نباشد.

رسا ـ آسیب‌هایی که فضای مجازی بر پیکره خانواده‌ها آورده است، تا چه اندازه جدی و مهم است؟

گسترش استفاده از اینترنت و فضای مجازی در تعاملات روزمره منجر به ایجاد تغییر در زندگی افراد به ویژه قشر جوان شده است. جاذبه‌های این فضا منجر شده افراد ساعات زیادی از روز خود را در این فضا گذرانده و تعاملات در این فضا را جایگزین تعاملات با اعضای خانواده و همسالان خود کنند. این موضوع صدمات جبران ناپذیری را به رشد اجتماعی افراد وارد کرده و ساختار زندگی اجتماعی آنان را تغییر داده است. برخی از این مشکلات شامل موارد گوناگون است.

اول: اختلالات روانی

 اضطراب سلامتی و خود بیمار انگاری

منظور از اضطراب سلامتی این است که فرد حس کند مشکل جدی سلامتی دارد. اینترنت به دلیل وجود حجم زیادی از اطلاعات نادرست، تأیید نشده و غیرعلمی و این باور در مردم که هرچه در اینترنت هست قابل اطمینان می‌باشد، می‌تواند باعث بروز اختلال روانی «خود بیمار انگاری» شود.

شبکه‌های اجتماعی، انسان را در معرض ابتلا به اضطراب و افسردگی قرار می‌دهند. بحث مکرر در میان کاربران، به ویژه دربارة ناکامی‌های زندگی، حال آن‌ها را بدتر می‌کند و هیجانات منفی در آن‌ها به وجود می‌آورد.

 سردردهای استرسی

استرس ناشی از به انتظار ماندن دریافت اطلاعات از اینترنت، کندی بارگذاری صفحات، خرابی رایانه و امثال آن‌ها می‌تواند باعث این نوع سردرد شود.

 خشم اینترنتی

شاید ماهیت گمنام اینترنت، افراد را ترغیب می‌کند که هرچه در فکر دارند را بیان کنند. اما نکته‌ای که در اینجا وجود دارد این است که این مسأله واگیردار است؛ چراکه اظهار نظر خشمگینانة شما دیگران را خشمگین می‌کند و این چرخه همین‌طور ادامه می‌یابد. یکی از محل‌های بروز خشم اینترنتی در بخش اظهار نظرهای وب‌نوشت‌ها است. اگر به بخش اظهار نظرها نگاهی بیندازید، خیلی طول نمی‌کشد تا به کلمات زشت و ناپسند بر بخورید. چنین خشمی از فضای مجازی به فضای حقیقی سرایت کرده و و سرآغاز سایر ناهنجاری‌ها و انحرافات خواهد بود؛ چراکه امام صادق(ع) می‌فرماید: «الْغَضَبُ مِفْتَاحُ کلِّ شَرٍّ؛ خشم، کلید تمام بدی‌ها است.»

دوم: ایجاد نارضایتی‌های خانوادگی

یکی از بزرگترین معضلات اجتماعی که جوامع امروزی به آن مبتلا شده‌اند، ضعف بنیان خانواده است. کارشناسان معتقدند استفاده از این فضا نه تنها باعث تغییر شکل روابط میان اعضای خانواده شده؛ بلکه سطح توقع از زندگی مشترک را نیز تغییر داده است. فرزندان به جای برقراری ارتباط با والدین، سرگرم ارتباطات مجازی و سرگرمی‌های این فضا شده و از ارتباطات واقعی و آموزش‌های مورد نیازشان دور شده‌اند. زوجین به جای استفاده از نظرات کارشناسان، خود را در معرض راهنمایی‌های غلط مطرح شده در این فضا قرار می‌دهند. این فضا حتی زمینه را برای روابط نامشروع و خیانت‌های میان زوجین باز کرده است.

سوم: بروز بدگمانی‌ها، سوءتفاهم‌ها و بی‌اعتمادی‌ها

امام علی(ع) می‌فرماید: «اتَّقُوا مَواضِعَ التُّهَم؛ از محل‌های تهمت بپرهیزید»؛ بنابراین باید در ارتباط با گروه‌ها، کانال‌ها و افراد در فضای مجازی نهایت دقت را به کار برد. چراکه ممکن است ما را دچار خسارت بی‌اعتمادی کند که جبران آن بسیار دشوار است؛ زیرا به اعتقد اندیشمندان، اعتماد به تدریجی می‌آید اما دفعی می‌رود.

چهارم: اختلال در شکل‌گیری هویت افراد

هویت یک فرد از سه بعد شخصی، اجتماعی و فرهنگی تشکیل شده است. هویت شخصی، ویژگی‌های منحصر به فرد یک شخص است. هویت اجتماعی در اثر ارتباط با گروه‌های مختلف شکل گرفته و متأثر از آن‌ها است، و هویت فرهنگی، باورها و اعتقادات فرد است که از بدو تولد و در اثر تعاملات محیطی در او شکل گرفته است.

سنین نوجوانی، سنینی است که در آن هویت اصلی فرد شکل می‌گیرد. قرار گرفتن در محیط مناسب خانوادگی، اجتماعی و همسالان منجر به شکل‌گیری هویتی سالم در او خواهد شد. متأسفانه اکنون اکثر نوجوانان بیشتر وقت خود را در فضای مجازی و در ارتباط با افراد ناشناس در این فضا می‌گذرانند. فضای مجازی فضایی است که هویت شخصی و مشخصات فردی قابل پنهان کردن است و قرار گرفتن در نقش‌های گوناگون به ویژه در سنین نوجوانی منجر به شکل‌گیری هویت ناسالم و اختلالات شخصیتی آنان می‌گردد.

پنجم: تعارض ارزش‌ها و کم‌رنگ شدن فرهنگ اسلامی ـ ایرانی

از دیگر معضلات فضای مجازی، ورود ارزش‌ها و فرهنگ غربی به درون خانواده‌ها و ایجاد تغییر در نظام ارزشی خانواده‌ها است. نتایج مطالعات صورت گرفته نشان می‌دهد که حضور بیش از حد در فضای مجازی منجر به کمرنگ شدن فرهنگ ایرانی - اسلامی درون خانواده‌ها شده است.

اینترنت به دو شیوه موجب تغییر فرهنگی می‌شود: نخست، فرهنگ خودش را عرضه می‌کند و دوم، گذرگاهی برای ورود سایر فرهنگ‌ها است. اینترنت، محلی برای عرضه الگوهای رفتاری متفاوت با فرهنگ‌های رسمی است؛ بنابراین در سطح فعالیت‌های مؤثری مانند جنگ، صنعت تروریسم و تبادل دانشجویان قرار می‌گیرد.

رسا ـ برای اصلاح فضای مجازی و تغییر رویه این فرهنگ چه باید کرد؟

گسترش فضای مجازی، ضرورت اجرای سیاست‌های کاربردی در این حوزه را آشکار می‌سازد. در این میان با توجه به رشد روزافزون چالش‌های اینترنتی بایستی به فرهنگ سازی و آموزش در این باره پرداخت تا با آگاهی‌بخشی به افراد بتوان از وقوع آسیب‌های اجتماعی در این زمینه پیشگیری کرد.

نقش رسانه‌ها

رسانه‌ها در معرفی و شناساندن آسیب‌های احتمالی فضای مجازی نقش اساسی دارند. حرکت دفاعی و مقابله‌ای رسانه‌های داخلی برای بازسازی مجدد و ترمیم ارزش‌های جامعه نقش بسزایی در ثبات و استحکام زندگی خانوادگی خواهد داشت. رسانه‌ها با توجه به شناختی که از نظام فکری و اجتماعی مخاطبان خود دارند، می‌توانند پاسخگوی مناسبی برای نیازهای آنان باشند.

وظیفه و تکلیف اصلی رسانه‌ها، ایمن سازی و افزایش قدرت مقاومت افراد به ویژه نوجوانان و جوانان در مقابل هجمه و یورش بیگانگان است. تحقق این مهم، با برنامه‌ریزی‌های اساسی برای توسعة شناخت معارف اسلامی و اعتقادات مذهبی در جامعه امکان‌پذیر است که می‌تواند به مرور زمان، افراد جامعه را به خودباوری و خودآگاهی برساند.

ارتقای سطح آگاهی افراد، انتشار الگوهای رفتاری صحیح در خانواده و جامعه، تبیین پوچی و بیهودگی الگوهای بیگانه، تبیین صحیح پیامدهای منفی فضای مجازی برای نوجوانان، جوانان و والدین آن‌ها، تقویت و نمایش ارزش‌های والای فرهنگ خودی، توجه به احتیاجات طبیعی و مشروع مخاطبان، تولید فیلم‌ها و سریال‌های قوی و متناسب با باورهای ملی ـ مذهبی، رواج زندگی معنوی و تقوا و معرفی مدهای مناسب و بومی، از جمله فعالیت‌های رسانه‌های اسلامی در استحکام بنیان خانواده می‌باشند.

نقش خانواده

نوجوانان و جوانان به دنبال سرگرمی هستند؛ بنابراین خیلی زود وارد فضای مجازی خواهند شد و تصور می‌کنند، ضرر و زیان هر چیزی که در فضای مجازی اتفاق می‌افتد، قابل جبران است.

خانواده‌ها به تصور اینکه با کنترل گوشی همراه فرزندان خود می‌توانند بر آن‌ها نظارت کنند خیال خودشان راحت می‌شود؛ در حالی‌که ممکن است، افراد در شبکه‌های مختلف اجتماعی به طور ناخودآگاه عضو شوند.

رعایت برخی از امور به خانواده‌ها توصیه می‌شود:

غیرت‌ورزی پسندیده

در گام نخست، نظارت و کنترل اعضای خانواده نسبت به همدیگر مطرح است؛ مردان در حفظ و کنترل نوامیس نقش بسیار با اهمیتی ایفا می‌کنند؛ مؤمن نباید نسبت به اطرافیان خود بی‌تفاوت باشد؛ چراکه خداوند غیور است و بی‌غیرتی را نمی‌پسندد؛ امام صادق(ع) در این باره فرموده:

«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی غَیورٌ یحِبُّ کلَّ غَیورٍ وَ لِغَیرَتِهِ حَرَّمَ الْفَوَاحِشَ؛ خدای تبارک و تعالی غیرتمند است و هر غیرتمندی را دوست دارد. از غیرت‌ورزیِ او است که زشت‌کاری‌ها را حرام کرده است.»

پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) دربارة اهمیت غیرت‌ورزی می‌فرماید:

«کانَ أبِی إِبْرَاهِیمُ(ع) غَیوراً وَ أنَا أغْیرُ مِنْهُ؛ پدرم حضرت ابراهیم(ع) غیرت‌ورز بود. من از او غیرت‌ورزتر هستم.»

غیرت نه تنها برای خود شخص بلکه برای جامعه نیز مفید است؛ استاد مطهری(ره) در این‌باره می‌گوید: «انسان غیور همان‌طور که راضی نمی‌شود دامن ناموس خودش آلوده گردد، راضی نمی‌شود دامن ناموس اجتماع هم آلوده شود.»

ابراز محبت و تقویت ارتباط عاطفی میان اعضای خانواده

افزون بر تمایل غریزی و جنسی انسان‌ها به یک‌دیگر، باید از عامل نیاز عاطفی و روحی یاد کرد که فراتر از گرایش جنسی است. انسان که جویندة الفت و انس است و در محیط جمعی احساس آرامش روانی دارد، شکل کامل‌ترِ این احساس را در محیط خانواده در پرتو حضور و انس با همسر کسب می‌کند. این آرامشِ مشروع مورد اهتمام قرآن کریم بوده است:

«وَ مِنْ آیاتِهِ أنْ خَلَقَ لَکمْ مِنْ أنْفُسِکمْ أزْواجاً لِتَسْکنُوا إِلَیها وَ جَعَلَ بَینَکمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً؛ و از نشانه‌های خداوند این‌که همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و در میانتان مودت و رحمت قرار داد.»

از این تعابیر به خوبی روشن است معنای آرامش همان چیزی است که انسان پس از خستگی، اضطراب، ترس و نگرانی به دست می‌آورد. آدمی بعد از یک روزِ پر کار، به کسی با عواطفی ژرف و زیبا نیاز دارد تا مانند آبی بر آتش، خستگی، اضطراب، ترس و نگرانی او را برطرف کند. هرگاه همسران این مسؤولیت و وظیفة خود را به یاد داشته باشند، استحکام خانواده پابرجا خواهد ماند و راه خویش را به سوی خوشبختی و سعادت خواهند پیمود.

محدودیت و ارائه جایگزین‌های مطلوب

انسان طبق قاعدة «الإنسانُ حَرِیصٌ عَلَی مَا مُنِعَ»، وقتی در کاری با محدودیت یا ممنوعیت مواجه شود، نسبت به آن فضول‌تر، متجسس‌تر و حریص‌تر می‌شود.

برنامه ریزی کوتاه مدت مثل بازی و گشت و گذار روزانه با فرزندان، برنامه ریزی میان مدت مثل رفتن به استخر و سینما به طور هفتگی و برنامه ریزی بلند مدت مثل مسافرت‌های سالیانه، از جایگزین‌های مناسب برای فضای مجازی محسوب می‌شوند؛ حتی والدین با اختصاص دادن زمانی خاص برای وب گردی بکوشند تا تعامل خود را با فرزندان حفظ کنند.

نقش نظام آموزشی

ریشه بسیاری از ناهنجاری‌های زندگی ناشی از عدم مهارت‌های زندگی است و ربطی به میزان تحصیلات و سایر موفقیت‌های افراد هم ندارد. اکنون، نیاز است برنامه‌هایی برای ارائه آموزش‌های متناسب با سنین مختلف تدوین شود.

نظام آموزشی باید متناسب با نسل جدید رشد کند و با برنامه ریزی و فراهم آوردن اوقات مناسب و مفید نیازهای آنان را برآورده سازد تا در کنار برطرف کردن نیازهای جامعه برای دانش آموزان نیز جذابیت داشته باشد.

برگزاری دوره‌های آموزشی برای والدین در جهت کسب آگاهی از فضاهای مجازی و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند آنان را در چگونگی تربیت و کنترل فرزندان خویش یاری رساند تا از هرگونه آسیب‌های اجتماعی به دور باشند. /882/گ402/س

خبرنگار: مهدی شهیدی